Parelduiken in de bijbel

Bij Lukas 15:11-32

Op de proefmiddag voor de workshop ‘Op zoek naar de ziel van het bijbelverhaal’ stond ik zelf in een opstelling over het verhaal dat bekend staat als ‘De verloren zoon’. Ik representeerde de vader. Je moet je voorstellen dat je als representant een plek zoekt in de ruimte en daarna waarneemt wat er in en met je gebeurt. Met wie heb je contact? Wie kun je aankijken? Hoe voel je je ten opzichte van de andere representanten? Mist er iets of iemand in de opstelling? Klopt de plek waar je staat of word je bijvoorbeeld naar achteren getrokken? Of sta je juist vastgenageld? Alles zegt iets over de persoon die je representeert en over zijn of haar plek in het geheel.

Er waren nog twee anderen opgesteld: iemand voor de oudste en iemand voor de jongste zoon. Halverwege de opstelling werd duidelijk dat er een vierde persoon ingebracht moest worden om ‘de nalatenschap’ te representeren. We kozen bewust voor dat woord, en niet voor ‘erfenis’, omdat we voelden dat het om meer dan geld ging. Waarover de zoons strijden, is niet zozeer het bezit van de vader, maar de aandacht van de vader. De vraag of ze gezien worden. Of de vader ziet hoezeer zij hun best doen voor hem, om te doen wat hij van hen verlangt, om op hun eigen manier loyaal te zijn.

Op het moment dat de vierde persoon in de opstelling kwam staan, de nalatenschap, ontstond er meteen rust. Nu werd het duidelijk. Nu kon het gezien worden. De vader bleek geheel gefocust op de nalatenschap. En de oudste en de jongste zoon, die eerder zo ver mogelijk van elkaar weg stonden in de zaal, bleken zich in de aanwezigheid van de nalatenschap met elkaar te kunnen verbinden. De zoon die speelt en experimenteert en zich wil ontwikkelen en de zoon die alles wil houden zoals het is, die bewaart en conserveert.

Ook – bijvoorbeeld – in de kerk zijn er verschillende houdingen te zien ten opzichte van wat is nagelaten door de generaties voor ons. Je hebt mensen die vrolijk een heleboel overboord gooien en fris en fruitig opnieuw willen uitvinden wat wel en wat niet werkt. En je hebt mensen die zich opwerpen als behoeders van de traditie, die zich geroepen voelen te bewaren en te behouden. Een beetje zwart-wit geschetst, misschien, maar des te duidelijker.

Deze opstelling leerde mij drie dingen. Ten eerste: aan welke kant je ook staat – je bent op je geheel eigen manier loyaal. De houding van de vernieuwer en de houding van de bewaarder zijn twee antwoorden op dezelfde vraag, twee kanten van dezelfde medaille. Beide zijn een uitvergroting van een deel van ‘de vader’. ‘Ze leven allebei maar half’, zei de vader in de opstelling. En zo is het maar net.

Ten tweede: beide kanten willen gezien en gehoord worden. Vergeet je dat, dan gaan mensen ervoor zórgen dat ze gezien worden. En dat brengt meestal niet het beste in mensen en processen naar boven.

En ten derde: de twee uitersten kunnen elkaar vinden in de nalatenschap. Dáárin zijn ze verbonden. De vorm, de buitenkant, de vormgeving is compleet anders, maar de binnenkant laat eenzelfde verlangen zien: een weg vinden om te gaan met de nalatenschap van eeuwen her.

Bij Lukas 15:11-32

Ik schreef al eerder over de gelijkenis van de ‘verloren’ zoon. Een vader heeft twee zonen. De jongste vraagt alvast om de erfenis. Hij gaat op reis, verbrast zijn geld en komt met hangende pootjes terug bij de vader. De vader sluit de zoon in de armen. Eind goed, al goed? Nee. De oudste zoon is boos. Hij heeft al die tijd dat zijn broer plezier maakte, hard gewerkt op het land van de vader. Door de hevige blijdschap van zijn vader bij het weerzien met zijn zoon, voelt de oudste zich niet gezien. Ik begrijp hem wel. Loyaal tot en mét, maar de loyaliteit wordt als vanzelfsprekend aangenomen. Er wordt geen woord aan vuil gemaakt.

Met dit verhaal gingen we aan de slag in de proefmiddag voor de workshop ‘Op zoek naar de ziel van het bijbelverhaal’. We stelden drie mensen op in de zaal: de vader, de oudste zoon en de jongste zoon. Ik zocht mijn plek als de vader van de twee zoons.

Het was merkwaardig om te voelen wat er gebeurde. De oudste zoon, de hard werkende en loyale zoon, stond naast me. Maar ik merkte dat ik – de vader – veel meer gericht was op de jongste zoon, de spring-in-het-veld, de speelse, de clown. Niet uit zorg of controle, maar omdat het gedrag van de jongste een verlangen in me opriep. Een verlangen naar vrijheid en speelsheid. Een kant in mezelf die ik niet kende. Ik had geleefd zoals de oudste zoon leefde: hard werken en ‘bewaren’. Doen wat vader van mij verlangt. Met alle plezier, hoor! Maar ik genoot ervan om mijn jongste te zien ronddartelen. En ik voelde wat het in mij losmaakte.

Tegelijk voelde ik sterk dat ik geen oordeel had. De ene zoon was niet beter dan de andere. Met de ene zoon was ik niet meer verbonden dan de andere. Ja, op een ándere manier verbonden, dat wel. De ene zoon riep iets anders in me op dan de andere. Maar een oordeel had ik daar niet over. ‘Ik ben en ik neem jullie allebei waar’, zei ik. Dat was alles.

Achteraf zag ik dat de opstelling mij een nieuw inzicht had gegeven. De oudste zoon loyaal – tegenover de jongste zoon? Nee, zo is het niet. Toen ik vanuit de positie van de vader keek, merkte ik hoezeer de zoons allebéi een deel van de vader laten zien. Sterk uitvergroot, dat wel. De oudste zoon in zijn betrouwbaarheid. De jongste in zijn verlangen naar avontuur en ontwikkeling en buiten de deur kijken. In de twee zonen, in hen allebéi, wordt duidelijk wie de vader is. Wie is er dan het meest loyaal?

Bij Johannes 2:1-11

Aanstaande zondag is het Kana-zondag. Het verhaal van de bruiloft in Kana wordt gelezen. Jezus is ook van de partij. Dan raakt de wijn op. En zonder wijn geen feest. Maar Jezus doet zijn eerste wonder: hij maakt van water wijn en het feest kan weer doorgang vinden.

Wat gebeurt daar precies – daar op het moment dat Jezus zich er tegenaan bemoeit? Hij gaat naar de bedienden en zegt: ‘Vul de vaten met water.’

Bij de ingang van de feestzaal staan zes vaten. Daarin zit water, waarmee binnenkomende gasten hun voeten kunnen wassen. Welkom, jij, gast. Spoel het stof van je reis van je af. Maak je klaar om de feestzaal binnen te gaan. Of, in de tale Kanaäns: maak je klaar om in te gaan tot het Feest. In de bijbel staat een bruiloft immers symbool voor de vereniging, de eenwording tussen God en mens, tussen Christus en zijn gemeente.

‘Vul de vaten met water.’ Dat is het enige dat Jezus zegt of doet. Geen toverformule, geen bezwering, geen teken van zijn hand. Niets. En toch is dat water straks wijn.

‘Vul de vaten met water.’ Daar zit hem precies de crux. De vaten zijn leeg! Het feest is al een tijd aan de gang. De bedienden hebben genoeg aan hun hoofd. Zien misschien wel dat de watervaten leeg zijn, maar denken: er zijn andere dingen belangrijker om te doen, nu. Laat maar. Er komt toch niemand meer.

En die houding zorgt ervoor dat het niet meer stroomt, daar in Kana. De deur is dicht. Er wordt niemand meer verwacht. Er wordt níets meer verwacht. Laat maar, het maakt toch allemaal niets uit. De spirit is eruit.

Het probleem is niet dat de wijn op is. Het probleem is dat de watervaten leeg zijn! Het water van verwachting, van verlangen, van uitzien naar – dat is op. Zodra dat er weer is, zit het leven er weer in op die bruiloft. Proost!

Bij Lukas 15:11-32

Samen met Mineke Minderhoud bereidde ik de proefmiddag van onze nieuwe workshop ‘Op zoek naar de ziel van het bijbelverhaal’ voor. We lazen het verhaal dat bekend staat als ‘De verloren zoon’ nog eens. En toen viel mij iets kleins op.

De jongste van twee zoons zegt tegen zijn vader: ‘Geef me mijn erfdeel.’ De vader geeft het en de zoon vertrekt. Ver weg leeft hij in weelde, totdat het geld op is. Dan breekt er hongersnood uit. Crisis. Er is geen werk, geen geld, geen eten. De zoon denkt: ‘De knechten van mijn vader hebben het beter dan ik hier. Ik ga terug naar mijn vader en zeg: ‘Vader, ik heb gezondigd tegen de hemel en voor u. Ik ben het niet meer waard uw zoon te heten. Maar laat mij voor u werken als knecht.’’

Je leest er gemakkelijk overheen. ‘Ik heb gezondigd tégen de hemel en vóór u.’ Staan daar twee verschillende voorzetsels? Verhip, het is zo. Ook in het Grieks.

Blijkbaar is zondigen ten opzichte van de hemel iets anders dan ten opzichte van een mens. Oppervlakkig bekeken zou je zeggen: het gedrag van de zondaar heeft meer effect op een ander mens dan op de hemel. In dit verhaal: de vader is de helft van zijn bezit kwijt. En niet door een ramp of ander ongemak, nee, over de balk gesmeten door zijn eigen zoon. Je wilt er niet eens aan dénken.

Maar er staat: tégen de hemel en vóór u. Alsof er staat: tegen de hemel en voor uw aangezicht. En dat zie ik letterlijk voor me: alsof de zoon de zonde begaan heeft in het gezichtsveld van de vader. Alsof dat wat de zoon heeft uitgevreten, wordt gezien door de vader – maar zonder dat het de vader raakt. Alsof de werkelijke schade is toegebracht aan de relatie tussen de zoon en de hemel.

En ja, misschien is dat wel zo. De zoon is er zo erg aan toe dat hij niet eens meer zoon wil zijn. Dat hij het gevoel heeft dat hij geen zoon meer kán zijn. Hij neemt afscheid van dat stuk van hemzelf, van zijn leven. Hij amputeert een deel van zichzelf. En dat betekent dat deze mens niet meer volledig is. In het licht van de hemel is hij niet meer heel, niet meer zoals hij geschapen is. En dat is pas zonde.